طرح پانزی چیست، چه تفاوتی با طرح هرمی دارد و چطور از آن دوری کنیم؟

طرح پانزی (Ponzi) نوعی از کلاهبرداری است که جملات اصلی به کار رفته در تمامی این نوع اسکم‌ها شامل «سود قطعی ماهانه ۲۵ درصد!» ، «سرمایه‌گذاری تضمینی با نرخ سود ثابت ماهانه ۴۰ درصد!» ، «دوستان خود را به این سرمایه‌گذاری دعوت کنید و به ازای هر نفر سودتان از ۲۰ درصد به ۲۵ درصد ماهانه افزایش می‌یابد!» هستند. ممکن است عبارات این چنینی را در فضای سرمایه‌گذاری دیده باشید و بسیار وسوسه شوید که وارد این سرمایه‌گذاری شوید؛ به این دلیل که اولا سود آنها نسبت به سودهای متعارف بسیار بیشتر است، ثانیا کلماتی مانند قطعی، تضمینی و غیره برای سرمایه‌گذار قوت قلب است، ثالثا چه کسی از پولدار شدن بدش می‌آید! در این مقاله به بررسی کامل سوالاتی مانند طرح پانزی چیست و چگونه کار می‌کند؟ آیا بیت کوین و سایر ارزهای دیجیتال طرح پانزی هستند؟ و سپس شباهت‌ها و تفاوت‌های کلاهبرداری های پانزی و هرمی را بررسی می‌کنیم.

طرح پانزی چیست و چگونه کار می‌کند؟

طرح پانزی یک روش کلاهبرداری در سرمایه‌گذاری است که سود بسیار زیاد و ریسک بسیار کم وعده می‌دهد. البته برخی از طرح‌های این چنینی ممکن است پانزی نباشند؛ زیرا طرح پانزی سازو‌کاری دارد که در ادامه به بیان آن می‌پردازیم. اما تا به امروز هر طرحی که وعده‌ سودهای قطعی و تضمینی و نامتعارف داده، Ponzi بوده است. در این نوع اسکم‌ها، سودها از طریق پول‌های سرمایه‌گذاران جدید تامین می‌شود و به سرمایه‌گذاران قدیمی داده می‌شود. شرکت‌های پانزی تمام تمرکز خود را بر روی جذب مشتریان جدید می‌گذارند. زیرا برای پرداخت سود به مشتریان قدیمی، آنها نیازمند مشتریان جدید هستند تا بتوانند فعالیت کنند؛ زمانی که جذب سرمایه‌گذار جدید دشوار شد و یا درخواست مشتریان فعلی برای برداشت پول‌هایشان زیاد شد، شرکت‌های پانزی از هم می‌پاشند.

این طرح به این صورت است که شرکت، سود سرمایه‌گذاران را از پول دیگر سرمایه‌گذاران تامین می‌کند؛ یعنی با پول سرمایه‌گذار جدید، سود مشتریان قدیمی را می‌پردازد و مقداری نیز خود برمی‌دارد. این طرح شباهت‌هایی با طرح‌های هرمی دارد که از سرمایه اولیه زیر شاخه‌های جدید، سود سرشاخه‌ها و افراد قدیمی تامین می‌شود. بنابراین سود ارائه شده به سرمایه‌گذاران برآمده از یک فعالیت اقتصادی و یک سرمایه‌گذاری واقعی نیست! در واقع در اینجا هیچ ارزش افزوده‌ای تولید نمی‌شود.

با این که تکنولوژی پیشرفت می‌کند و کلاهبرداران سعی در به روز رسانی طرح‌های خود دارند، اما چند مورد مشترک در تمام طرح‌های پانزی وجود دارد که در ادامه با آن‌ها آشنا می‌شویم:

تاریخچه طرح Ponzi

نام این طرح از شخصی به نام چارلز پانزی (Charles Ponzi) ایتالیایی گرفته شده است. او در سال ۱۹۱۹ برای اولین بار از این روش استفاده کرد؛ البته این طرح توسط پانزی ابداع نشده و پیش‌تر، در اواسط سده ۱۸۰۰ توسط ادل اسپیتزدر (Adele Spitzeder) در آلمان و سارا هو (Sarah Howe) در آمریکا اجرا شده است. روش‌هایی که ما امروزه به عنوان طرح پانزی می‌شناسیم، در دو رمان “مارتین شوزلویت” و “دوریت کوچک” نوشته چارلز دیکنز اشاره شده است.

طرح چارلز پانزی در سال ۱۹۱۹، متمرکز بر خدمات پستی ایالات متحده بود. خدمات پستی در آن زمان به صورت کوپن‌های بین المللی بود که به ارسال کننده اجازه می‌داد تمبر خود را پیش خرید کند و آن را در بسته ارسالی خود ضمیمه کند. گیرنده نیز باید کوپن را به اداره پست محلی می‌برد و اگر می‌خواست در اولویت قرار گیرد، باید کوپن را مهر می‌کرد. این نوع مبادلات با نام آربیتراژ شناخته می‌شد، که البته کاری خلاف قانون نبود. چارلز پانزی تحت عنوان شرکت خود به نام Securities Exchange Company، وعده ۵۰ درصد سود در ۴۵ روز یا ۱۰۰ درصد سود در ۹۰ روز را می‌داد که سرمایه‌گذاران به سرعت جذب این طرح شدند. به جای این که پول در جایی سرمایه‌گذاری شود، Ponzi‌ دوباره پول‌ها را توزیع می‌کرد و به سرمایه‌گذاران می‌گفت سود کرده‌اند. این طرح تا آگوست سال ۱۹۲۰ که The Boston Post شروع به تحقیق درباره شرکت چارلز پانزی کرد، ادامه یافت. در نتیجه تحقیقات این روزنامه، چارلز پانزی دستگیر و جریمه شد. 

Charles Ponzi بدون هیچ سرمایه‌ای و تنها با قرض گرفتن از یک صراف معتبر، طرح خود را شروع کرد و طولی نکشید که به یکی از ثروتمندترین افراد آمریکا تبدیل شد؛ به طوری که سراسر آمریکا او را می‌شناختند.

آیا بیت کوین طرح پانزی است؟

اگر وایت پیپر بیت کوین که اولین بار توسط ساتوشی ناکاموتو ارائه شد را مطالعه کنید، در هیچ کجای آن به بازگشت قطعی سرمایه اشاره‌ای نشده و حتی در رابطه با قیمت بیت کوین نیز حرفی زده نشده است؛ بنابراین Bitcoin تنها یک ارز دیجیتال است که اهداف مخصوص به خود را دارد و اگر کسی می‌خواهد آن را به عنوان سرمایه‌گذاری خریداری کند، ریسک این سرمایه‌گذاری با خود فرد است و هیچ تضمینی نیست که قیمت آن افزایش و یا کاهش پیدا کند. پس می‌توان با قاطعیت گفت که بیت کوین به هیچ عنوان یک طرح پانزی نیست و به طور کلی رسالتش با این مقوله کاملا فاصله دارد؛ اما این بدان معنی نیست که هیچ ارز رمزنگاری شده‌ای پانزی نیست و نمی‌تواند کلاهبرداری باشد! در این زمینه پیشنهاد می‌کنیم ویدیو زیر را مشاهده کنید؛ مناظره بسیار دیدنی با اقتصاددانی که معتقد است بیت کوین بزرگترین طرح پانزی تاریخ است.

اما زمانی که رمز ارزها رونق پیدا کردند و محبوبیت آنها در بین مردم افزایش پیدا کرد، برخی افراد سودجو از این فضا استفاده کردند و طرح‌های پانزی خود را در قالب ارزهای دیجیتالی و سود ناشی از آنها پیاده سازی کردند.

طرح کلاهبرداری پانزی در حوزه ارزهای دیجیتال

اگر از علاقمندان به حوزه ارزهای دیجیتال هستید و اخبار آن را دنبال می‌کنید، قطعا نام بیت کانکت (Bitconnect) را شنیده‌اید. بیت کانکت طرحی بود که با وعده سود قطعی روی کار آمد و به نوعی از اعتماد مردم به بازار رمز ارزها سوءاستفاده کرد. Bitconnect در ابتدا مانند سایر طرح‌های پانزی سود می‌داد؛ اما فرجامش نیز همانند سایر طرح‌های پانزی شد و بعدها پرداخت سودها قطع شد و سیستم به طور کلی نابود شد و موسس بیت کانکت سرمایه تمام افراد سرمایه گذار را به یغما برد.

از دیگر طرح‌هایی که می‌شود آن را به نوعی Ponzi دانست، کریپتوتب است؛ اما کمی منصفانه‌تر و متفاوت‌تر. در اینجا شما سرمایه خود را وسط نمی‌گذارید، اما اگر به لپ تاپ، کامپیوتر و دستگاه خود به چشم سرمایه نگاه کنید می‌توان کریپتوتب را طرحی پانزی دانست. زیرا از طریق سیستم‌های کاربران و با به کارگیری توان پردازشی‌شان به استخراج ارز دیجیتال می‌پردازد و بهای ناچیزی به کاربران خود به نسبت توان پردازشی که در اختیار Cryptotab گذاشته‌اند، پرداخت می‌کند و برای افزایش درآمد کاربران، آنها را تشویق به جذب زیرمجموعه می‌کنند.

پلاس توکن (Plus Token) یک شرکت پانزی چینی بود که در سال ۲۰۱۹ بیش از ۲ میلیارد دلار کلاهبرداری کرد. پلاس توکن یک شرکت خدمات کیف پول تقلبی بود که به کاربران وعده سودهای زیاد برای خرید توکن قلابی این شرکت با نام PLUS در ازای بیت کوین یا اتر را می‌داد. از طریق کمپین تبلیغاتی این کمپانی، حدود ۳ میلیون نفر جذب شدند که بیشتر آنها از کشور چین، کره و ژاپن بودند. در ژوئن ۲۰۱۹، مقامات کشور چین ۶ نفر که به نظر می‌آمد پشت این شرکت کلاهبرداری باشند را دستگیر کرد؛ اما حداقل یک نفر دیگر آزاد است، زیرا این پول‌ها همچنان در حال تمیز شدن (قانونی شدن) هستند و مقداری از آنها نقد شده است.

طرح‌های پانزی بسیار زیادی در دنیای ارزهای دیجیتالی وجود داشته‌اند که همانند بیت کانکت و پلاس توکن نابود شده‌اند، که از جمله آنها می‌توان به bitcoinly، bitlake، vone، mecoin و غیره اشاره کرد. اسکمرهای رمز ارزها در سال ۲۰۱۹، حدود ۴.۳ میلیارد دلار کلاهبرداری کرده‌اند، که این مقدار حدود ۳ برابر سال ۲۰۱۸ است. 

کلاهبرداران از این حقیقت که خیلی از افراد با حوزه رمز ارزها آشنا نیستند استفاده می‌کنند و با حربه یک شبه پولدار شدن، آنها را چپاول می‌کنند. بنابراین به عنوان کاربرانی که در این حوزه فعالیت می‌کنید، باید بدانید که رمز ارزها نیز مانند تمام انواع سرمایه‌گذاری‌ها ریسک دارد و چیزی به نام یک شبه پولدار شدن وجود ندارد. بنابراین دانش خود را افزایش دهید تا گرفتار طرح‌های پانزی و انواع دیگر کلاهبرداری‌ها نشوید.

طرح پانزی چه تفاوتی با طرح هرمی دارد؟

طرح های کلاهبرداری پانزی و هرمی معمولا محصولی از خود ارائه نمی‌دهند و حتی اگر این کار را بکنند، محصول آنها معتبر نیست و ارزش زیادی ندارد. اما مهم‌ترین مسئله‌ای که این طرح‌ها را پابرجا نگه می‌دارد، این است که به طور مداوم پول به آنها تزریق شود؛ در غیر این صورت این سیستم‌ها از هم می‌پاشند یا دیگر سوددهی ندارند و در معمول‌ترین شرایط مانند پروژه گلد کوئست، فرد تمام سرمایه را به سرقت می‌برد.

 

در طرح‌های پانزی، معمولا افراد مدعی می‌شوند که آنها سرویسی برای مدیریت سرمایه‌گذاری هستند و در این سرویس‌ها شما سرمایه‌گذاری می‌کنید و سود کسب می‌کنید. در این نوع طرح کلاهبرداری، تنها کافی است که سرمایه‌گذاری کنید و پول خود را در اختیار این سرویس‌ها قرار دهید. در بسیاری از مواقع، افراد با دریافت سود در چندین دوره اول وسوسه می‌شوند که سرمایه بیشتری را به این سرویس‌ها تزریق کنند و با این کار فروپاشی این سیستم‌ها را به تاخیر می‌اندازند. در واقع تا وقتی به این سیستم‌های کلاهبرداری پول تزریق شود، همچنان پابرجا خواهند ماند. در برخی پروژه‌های پانزی شما باید زیرمجموعه وارد کنید؛ اما این سیستم در همه پروژه‌ها انجام نمی‌شود.

اما طرح‌های هرمی بر اساس نتورک مارکتینگ است و برای این که سرمایه‌گذار سود کسب کند، باید عضو جدید را به سیستم وارد کند. از آنجا که این سیستم‌هابه عضوگیری نیاز دارند، به تلاش بیشتری برای جذب نیرو نیاز است. از آنجایی که عضوگیری به مراتب سخت‌تر از سرمایه‌گذاری است، فروپاشی طرح‌ها هرمی زودتر از طرح‌های پانزی رخ می‌دهد.

طرح کلاهبرداری هرمی به این شکل است که شما برای ورود باید پولی را پرداخت کنید و در صورت معرفی چند عضو جدید، به شما جایزه، حق الزحمه یا کمیسیون پرداخت می‌شود. هر چه شما و اعضای زیرمجموعه‌تان افراد بیشتری را وارد این سیستم کنید، هرم بزرگ‌تر شده و حق کمیسیون بیشتری به اعضای ارشد پرداخته می‌شود. کلاهبرداری هرمی نیز از خود محصولی معتبر و واقعی ارائه نمی‌دهد و معمولا وابسته به پول افراد جدیدی است که وارد این سیستم می‌شوند.

به طور قطع شما نیز پروژه‌هایی با نام نتورک مارکتینگ را شنیده‌اید که خود را جدا از طرح‌های هرمی می‌دانند و با شیوه‌های به روزتر و یا سیستمی متفاوت کار می‌کنند و همگی مدعی‌اند که در این سیستم محصولی برای ارائه و خرید و فروش وجود دارد. اما قابل توجه است که این سیستم‌ها با روش‌های جدید تنها قصد کلاهبرداری دارند و می‌خواهند با ارائه محصولی غیرمعتبر، کلاهبرداری خود را مخفی کنند و تنها قصد دارند از پول سرمایه‌گذار جدید به افرادی که در راس هرم قرار دارند و یا لیدر مجموعه هستند، سود برسانند.

طرح پانزی ترون

بسیاری از شرکت های پانزی در ارزهای دیجیتال، از شبکه ترون استفاده می‌کنند؛ زیرا کارمزد این شبکه بسیار کم و نزدیک به صفر است. این پروژه های پانزی با این که استراتژی‌ها و برنامه‌های مختلفی دارند، اما همه آنها بدون استثنا دارای ویژگی‌های مشترکی هستند؛ ریسک کم، سود بالا و ثابت. برخی از طرح‌های Ponzi‌ مبتنی بر شبکه Tron‌که در ایران نیز در یک سال گذشته بسیار رواج یافتند و مجموعه میهن بلاکچین نیز آنها را زیر ذره بین قرار داده است، شامل بانک ترون (Bank of Tron) و اکو اسمارت (EcoSmart) بودند. 

پرسش و پاسخ

• طرح پانزی در حوزه رمز ارزها چیست؟

پانزی یک روش کلاهبرداری است که مولفه اصلی آن پرداخت سود تضمینی به سرمایه‌گذاران است. در چنین طرح‌هایی، سود سرمایه‌گذاران قدیمی از محل سرمایه وارد شده به سیستم به وسیله سرمایه‌گذاران جدید تامین می‌شود و سیستم هیچ ارزش افزوده‌ای ایجاد نمی‌کند.

• آیا بیت کوین یک طرح پانزی است؟

هرچند برخی از اقتصاددانان جهان بیت کوین را یک طرح پانزی جدید و البته بزرگترین طرح پانزی بشر می‌نامند، اما بیت کوین هیچ یک از مولفه‌های طرح پانزی را ندارد. بیت کوین یک پول الکترونیکی همتا به همتا است و در هیچ کجا وعده سود به کسی نداده است.

• چگونه طرح‌های پانزی را شناسایی کنیم؟

در حوزه رمز ارزها چیزی به نام سود قطعی و تضمین شده وجود ندارد. در واقع در بازارهای مالی سود تضمین شده وجود ندارد. سرمایه‌گذاری همواره با ریسک از دست دادن بخشی و یا تمام سرمایه همراه است. اگر شبکه‌ای به شما وعده سود تضمینی داد، بسیار احتیاط کنید و سرمایه خود را وارد آن نکنید. این نکته در مورد استخراج ابری نیز صدق می‌کند. با توجه به هش‌ریت بسیار بالای شبکه بیت کوین، در این روزها به هیچ عنوان نمی‌توان با استفاده از لپ تاپ و کامپیوتر خانگی از استخراج رمز ارزها سودی بدست آورد. در حوزه رمز ارزها و مخصوصا در ایران، پلتفرم‌های بسیاری که عمدتا بر روی شبکه ترون راه‌اندازی شده‌اند، در واقع کلاهبرداری هستند. وعده‌های همچون سرمایه‌گذاری در بانک دیجیتال و کسب سود قطعی نجومی، یک کلاهبرداری تمام عیار است، به هیچ عنوان سرمایه خود را وارد چنین سیستم‌هایی نکنید.

نتیجه گیری

همانطور که در این مقاله گفتیم، طرح پانزی یک نوع کلاهبرداری است که سودهای قطعی و بسیار زیاد بدون ریسک ارائه می‌دهد. این نوع پروژه‌ها تنها تا زمانی پابرجا هستند که پول به آنها تزریق شود و یا افراد زیادی درخواست برداشت سرمایه داشته باشند. این شرکت‌ها به این علت که در جایی سرمایه گذاری نمی‌کنند، سودها را از پول افراد تازه وارد به افراد قدیمی منتقل می‌کنند و در این میان، مقداری نیز خود بر می‌دارند. 

معاملات پانزی در تمامی حوزه‌های پولی و مالی و حتی در حوزه ارزهای دیجیتال مشاهده می‌شوند؛ بنابراین حتما باید قبل از سرمایه گذاری، ویژگی‌های طرح های پانزی را مد نظر داشته باشید و اگر پروژه مربوطه نشانی از کلاهبرداری Ponzi مثل وعده سود قطعی، سود بسیار زیاد و نامعقول، سود تضمینی و غیره داشت، به هیچ عنوان در آن سرمایه گذاری نکنید. اگر سود قطعی امکان پذیر بود، بدون شک دولت‌ها و بانک‌ها از این سیستم استفاده می‌کردند. سودهای وسوسه انگیز ۵۰ درصدی که هیچ سازمانی آنها را ارائه نمی‌دهد، همیشه این حس را ایجاد می‌کند که چگونه امکان دارد تا این میزان سود پرداخت شود؟ جالب است بدانید که هدف بسیاری از پروژه های کلاهبرداری پانزی ،‌ ساکنان کشورهای ایران، آرژانتین، ونزوئلا و در مجموع کشورهای با اقتصاد نابسامان هستند؛ زیرا بسیاری از افرادی که در این کشورها با شرایط سخت زندگی می‌کنند، به دنبال راه‌هایی برای بهبود وضعیت مالی خود هستند. بنابراین راحت‌تر در دام کلاهبرداری‌ها می‌افتند. 

به طور کلی هرگاه مشاهده کردید که پروژه‌ای وعده‌ی سودهای غیر متعارف به سرمایه گذارانش می‌دهد، به هیچ عنوان به راحتی آن را نپذیرید و اگر قصد سرمایه گذاری در آن را دارید، به طور دقیق آن را مورد بررسی قرار دهید.