بانک مرکزی ایران به‌زودی ریال دیجیتال را به‌عنوان نسخه دیجیتال پول ملی راه‌اندازی می‌کند؛ اقدامی که به گفته محمدرضا فرزین، رئیس کل بانک مرکزی، نقطه عطفی در توسعه نظام مالی کشور خواهد بود. این پروژه که نخستین بار در همایش بانکداری نوین رونمایی شد، در مرحله آزمایشی با مشارکت بانک‌های ملت، تجارت و ملی در جزیره کیش آغاز به کار کرد و طبق برنامه‌ریزی‌ها قرار بر این است که پنج بانک دیگر نیز به زودی به این طرح ملحق شوند.
هدف اصلی از توسعه ریال دیجیتال، کاهش هزینه‌های چاپ و توزیع اسکناس، مقابله با پول‌شویی و فرار مالیاتی و افزایش شفافیت و امنیت در نظام مالی کشور است.
مزایای ریال دیجیتال: از شفافیت مالی تا کنترل سیاست‌های پولی
ریال دیجیتال که در دسته ارزهای دیجیتال بانک مرکزی (CBDC) قرار می‌گیرد، طبق آنچه ادعا شده، قرار است مزایای متعددی را برای نظام مالی ایران به ارمغان آورد. بر اساس اظهارات محمدمهدی تقی‌پور، مدیرعامل شرکت به‌پرداخت ملت، این ابزار با بهره‌گیری از فناوری بلاکچین، قابلیت افزایش شفافیت مالی، کاهش هزینه‌های مرتبط با چاپ پول و نظارت بهتر بر جریان پولی کشور را فراهم خواهد کرد. علاوه بر این، ریال دیجیتال با امکان توسعه قراردادهای هوشمند، زیرساخت‌های مالی کشور را متحول می‌کند.
یکی از ویژگی‌های کلیدی ریال دیجیتال، کاربردپذیری آن در پرداخت‌های خرد و کاهش بار مالی بر شبکه‌های پرداخت عنوان شده و بر اساس تجربیات بین‌المللی، درست مشابه آنچه با پروژه یوان دیجیتال چین یا کرون دیجیتال سوئد، اتفاق افتاد، انتظار می‌رود استفاده از ریال دیجیتال در ایران هم وابستگی به پول نقد را کاهش و کارایی سیستم پرداخت را افزایش دهد. محمد شیرجیان، معاون سیاست‌گذاری پولی بانک مرکزی، در این‌باره گفت:
ریال دیجیتال می‌تواند با تسریع گردش پول، به کنترل قیمت‌ها و بهبود سیاست‌های پولی کمک کند.
چالش‌های ریال دیجیتال: اعتماد عمومی، زیرساخت و استانداردها
با وجود مزایای قابل‌توجه، ریال دیجیتال با چالش‌های متعددی روبه‌روست.
یکی از اصلی‌ترین موانع، جلب اعتماد عمومی به این ابزار جدید است. داود محمدبیگی، کارشناس بانکی، تأکید کرده است که اعتماد به ریال دیجیتال نیازمند شفافیت کامل در نحوه انتشار، توزیع و تبادل آن است. او با اشاره به ساختار متمرکز این پروژه گفت:
بانک مرکزی به عنوان ناظر اصلی باید نقش کلیدی در مدیریت شبکه داشته باشد.
یکی دیگر از چالش‌های مهم، کمبود زیرساخت‌های فنی و استانداردهای یکپارچه برای اجرای گسترده ریال دیجیتال است:
توسعه استانداردهای ملی و بین‌المللی برای رمزپول‌ها از الزامات موفقیت پروژه ریال دیجیتال است.
از سوی دیگر، نگرانی‌هایی درباره حریم خصوصی کاربران و نظارت گسترده بانک مرکزی هم بر تراکنش‌ها مطرح شده است که می‌تواند مانعی بر سر راه پذیرش عمومی این ابزار باشد.
درس‌هایی از تجربه جهانی
تجربه کشورهای دیگر در حوزه CBDC نشان می‌دهد که ارز دیجیتال بانک مرکزی می‌تواند تأثیرات متفاوتی بر نظام‌های مالی داشته باشد. یوان دیجیتال چین با هدف کاهش وابستگی به دلار طراحی شد و تا سال ۲۰۲۲ توانست بیش از ۱۴ میلیارد دلار تراکنش ثبت کند، اما نیجریه با شکست‌هایی در اجرای CBDC مواجه شد و دلیل آن هم عدم پذیرش عمومی و ضعف زیرساخت‌های اجرایی بود.
به گفته حسین یعقوبی، مدیر پروژه ریال دیجیتال، معماری شبکه ایران بر اساس مدل ترکیبی طراحی شده تا هم ویژگی‌های شفافیت بلاکچینی را حفظ کند و هم قابلیت رصد و رهگیری پول را برای بانک مرکزی فراهم آورد. این ویژگی‌ها به ویژه در شرایط تحریم اهمیت بالایی دارد، البته یعقوبی تأکید کرد که ریال دیجیتال ابزاری برای دور زدن تحریم‌ها یا رقابت با رمزارزهای جهانی نیست.
برنامه‌های آینده: از پرداخت آفلاین تا پول‌های رنگی
بانک مرکزی در تلاش است تا با توسعه قابلیت‌های جدید، جذابیت ریال دیجیتال را افزایش دهد. از جمله این قابلیت‌ها می‌توان به پرداخت‌های آفلاین برای تراکنش‌های خرد و ایجاد پول‌های رنگی(!) اشاره کرد که امکان برنامه‌ریزی و تخصیص هدفمند پول را فراهم می‌کند. طبق گفته یعقوبی، بیش از ۱۵۰ هزار کیف پول دیجیتال تا به حال در این پروژه ایجاد و بیش از ۱۰۰ هزار تراکنش پردازش شده‌اند.
همچنین برنامه‌هایی برای تعریف نظام کارمزدی در حال تدوین است که می‌تواند استفاده از ریال دیجیتال را برای کاربران و کسب‌وکارها جذاب‌تر کند. با این حال، محدودیت‌هایی مانند سقف تراکنش و الزامات قانونی برای جلوگیری از خروج سرمایه از کشور نیز در نظر گرفته خواهد شد.
نتیجه‌گیری: آینده‌ای هوشمند برای نظام مالی ایران؟
موفقیت پروژه ریال دیجیتال آن در گرو جلب اعتماد عمومی، توسعه زیرساخت‌های قوی و تدوین مقررات دقیق است. به نظر شما ریال دیجیتال می‌تواند تحولی بزرگ در نظام مالی ایران ایجاد کند؟ در مورد زمان و نحوه اجرای این پروژه چه دیدگاهی دارید؟
