رابطه ایران با ارزهای دیجیتال، فراتر از آن چیزی است که در تیترهای خبری دیده می‌شود. تحریم‌ها و سایر عوامل اقتصادی-اجتماعی نه‌تنها دولت و اقتصاد کلان را تحت تأثیر قرار می‌دهند، بلکه بسیاری از ایرانیان عادی را نیز به سمت استفاده از ارزهای دیجیتال سوق داده‌اند. همین نیاز باعث شده که روش‌های خلاقانه‌ای برای استفاده از کریپتو در ایران شکل بگیرد.
در این گزارش از میهن بلاکچین، تأثیر شرایط ایران در سال ۱۴۰۳ را بررسی می‌کنیم تا ببینیم چگونه این وضعیت بر استفاده روزمره از ارزهای دیجیتال، ریسک‌های مرتبط با آن و همچنین بر فعالیت تیم‌های نظارتی و انطباق مالی که ایران را زیر نظر دارند، تأثیر می‌گذارد.
محدودیت‌های جدید در تبدیل ریال به ارز دیجیتال
در دی ماه ۱۴۰۳، بانک مرکزی ایران (CBI) محدودیت‌هایی را برای تبدیل ریال ایران (IRR) به ارز دیجیتال در شبکه پرداخت الکترونیکی کشور، شاپرک، اعمال کرد. این اقدام برای جلوگیری از کاهش ارزش ریال و آسیب اقتصادی ناشی از آن انجام شد. مدتی بعد، دولت محدودیت‌های بیشتری را بر واریز و برداشت از حساب‌های صرافی‌های رمزارزی اعمال کرد و این محدودیت‌ها، با توجه به کاهش یافتن ۳۷ درصدی ارزش ریال در برابر دلار آمریکا، همچنان ادامه پیدا کردند.
این اقدامات باعث شد که ایرانیان برای دسترسی به دارایی‌های خود و تبدیل آن‌ها با چالش‌های زیادی روبه‌رو شوند؛ به طوری حدود یک میلیون ایرانی به مدت ۲۳ روز قادر به خرید ارزهای دیجیتال برای انجام پرداخت‌هایشان نبودند. در همین حال، دولت ایران به دنبال اجرای نظام صدور مجوز سخت‌گیرانه‌ای برای صرافی‌های رمزارزی و دفاتر معاملاتی OTC است.
در قدم بعدی، بانک مرکزی ایران، با همکاری وزارت امور اقتصادی و دارایی و شورای عالی فضای مجازی، چارچوب سیاست‌گذاری و تنظیم‌گری رمزارزها را تصویب کرد. این چارچوب شامل الزاماتی است که ارائه‌دهندگان خدمات رمزارزی را مجبور می‌کند اطلاعات خصوصی و محرمانه کاربران ایرانی را فراتر از استانداردهای امنیتی معمول با دولت به اشتراک بگذارند. انجمن فین‌تک ایران این اقدام را خط قرمزی برای پلتفرم‌های رمزارزی ایرانی خواند و اعلام کرد که در صورت درخواست چنین داده‌هایی، از ارائه آن‌ها خودداری خواهد کرد.
این موضوع نشان می‌دهد که برخلاف تصویری که رسانه‌های غربی از ایران ارائه می‌دهند، صنعت کریپتو در ایران بسیار پیشرو و فعال است و نباید صرفاً از زاویه «تحریم‌ها و ریسک‌های مرتبط با آن» به آن نگاه کرد.
تحریم‌ها و تأثیر آن‌ها بر استفاده از رمزارز در ایران
استفاده از ارزهای دیجیتال در ایران به‌شدت تحت تأثیر تحریم‌های آمریکا و سایر کشورها قرار دارد و این وضعیت، آسیب‌پذیری اقتصادی و سیاسی ایران را در سطح جهانی نشان می‌دهد. اما تأثیر این تحریم‌ها تنها بر دولت ایران نیست؛ بلکه ایرانیان عادی را نیز درگیر کرده و حدود ۲۲٪ از مردم ایران برای غلبه بر این چالش‌ها از کریپتو استفاده می‌کنند یا مالک آن هستند. دلایل اصلی استفاده از رمزارزها در ایران:
- پرداخت‌های بین‌المللی: تحریم‌ها دسترسی ایرانیان را به روش‌های پرداخت بین‌المللی و حواله‌های بانکی محدود کرده‌اند، بنابراین آن‌ها برای خریدهای بین‌المللی به رمزارزها روی آورده‌اند.
- حفظ ارزش دارایی: با توجه به نوسانات شدید ارزش ریال، ایرانیان به استیبل کوین‌هایی مانند USDT (تتر) علاقه دارند، چرا که به دلار آمریکا متصل است و گزینه‌ای امن‌تر برای حفظ ارزش سرمایه محسوب می‌شود.
ایرانیان چگونه محدودیت‌های کریپتویی را دور می‌زنند؟
بررسی‌های شرکت Crystal Intelligence نشان داده است که برخی از نهادهای دولتی ایران از ارزهای دیجیتال برای پرداخت‌های بین‌المللی استفاده کرده‌اند، در حالی که خود شهروندان ایرانی با محدودیت‌های شدیدی در این زمینه روبه‌رو هستند. در ژوئن ۲۰۲۴، ایران ریال دیجیتال را به‌عنوان ارز دیجیتال بانک مرکزی (CBDC) معرفی کرد، اما این پروژه هنوز در فاز آزمایشی طولانی و نامشخص در جزیره کیش قرار دارد.
پس از توافق بایننس با وزارت دادگستری آمریکا در نوامبر ۲۰۲۳ برای پرداخت جریمه بابت نقض تحریم‌های مربوط به کاربران ایرانی، ایرانیان بیش از پیش از صرافی‌های بین‌المللی حذف شدند. در اکتبر ۲۰۲۴، دو شرکت تحلیل بلاکچین اطلاعات کیف پول صرافی نوبیتکس، بزرگ‌ترین صرافی رمزارزی ایران، را منتشر کردند و برنامه‌ای برای شناسایی و مسدودسازی این کیف پول‌ها راه‌اندازی شد. این اقدام باعث افزایش لیست سیاه، مسدود شدن حساب‌ها و سخت‌تر شدن فرایند احراز هویت (KYC) برای کاربران ایرانی شد.
در پاسخ، ایرانیان روش‌های خلاقانه‌ای برای دور زدن این محدودیت‌ها پیدا کردند:
- استفاده از VPN و آی‌پی‌های جعلی
- جعل کارت شناسایی خارجی و مدارک اقامت
- همکاری با واسطه‌های مالی بین‌المللی
- سرویس‌های زیرزمینی که پکیج‌های کامل شامل IBAN خارجی، سیم‌کارت‌های بین‌المللی و مدارک جعلی اقامت را برای دسترسی به صرافی‌های خارجی ارائه می‌دهند.
واقعیت این است که افراد عادی در ایران به‌طور گسترده از کریپتو استفاده می‌کنند، اما این موضوع به‌اندازه اخبار مربوط به سیاست‌های دولت در رسانه‌ها بازتاب پیدا نمی‌کند. در چنین شرایطی، تحریم‌ها باعث شده که ایرانیان به روش‌های جایگزین مانند بازی‌های بلاکچینی (Play-to-Earn) روی بیاورند. برای مثال، همستر کامبت و بازی‌هایی مشابه آن، در زمان عرضه به ابزار درآمدزایی دیجیتالی تبدیل شد که هم کاربران عادی و هم کلاهبرداران ایرانی از آن استفاده می‌کردند.
وضعیت استخراج رمزارز در ایران
برآوردهای سال ۲۰۲۲ نشان می‌دهند که ایران ۳.۱٪ از کل توان استخراج بیت کوین در جهان را در اختیار دارد، که این میزان نسبت به ۴.۶۷٪ در سال ۲۰۲۱ کاهش یافته است. دلیل این کاهش قطعی‌های مکرر برق و خاموشی‌های گسترده در کشور است. شرکت توانیر، معتقد است که استخراج بیت کوین دلیل اصلی مشکلات تأمین برق در کشور است و تخمین می‌زند که ماینرها حدود ۲۰۰۰ مگاوات از برق ایران را به‌صورت غیرمجاز مصرف می‌کنند. اما ماینرها می‌گویند که دلیل مشکلات برق، زیرساخت‌های فرسوده و سوءمدیریت است، نه ماینینگ!
برخی از ماینرها از برق رایگان مساجد و مراکز مذهبی برای استخراج بیت کوین استفاده می‌کنند، چرا که توانیر این مراکز را از پرداخت هزینه برق معاف کرده است.
***
رابطه ایران در سال ۱۴۰۳ با ارزهای دیجیتال پیچیده و چندلایه بود. از یک سو، تحریم‌ها و سیاست‌های دولتی استفاده از کریپتو را برای ایرانیان سخت کردند و از سوی دیگر، ایرانیان با خلاقیت خود راه‌هایی برای دور زدن این محدودیت‌ها پیدا کردند. آنچه روشن است، این است که این اکوسیستم پویاتر از آن چیزی است که بسیاری تصور می‌کنند و رصد مداوم تغییرات آن برای درک کامل ریسک‌ها و فرصت‌های این بازار ضروری است.
۱۴۰۴، سال سرنوشت‌ساز رمزارزها در ایران؛ محدودیت بیشتر یا آزادی مالی؟
سال ۱۴۰۴ برای رمزارزها در ایران می‌تواند سالی پر از تناقض باشد؛ از یک سو، دولت و بانک مرکزی سیاست‌های محدودکننده‌تری اعمال خواهند کرد، اما از سوی دیگر، کاربران ایرانی خلاقانه‌تر از همیشه راه‌هایی برای دور زدن این محدودیت‌ها پیدا خواهند کرد. سال گذشته دیدیم که چطور بانک مرکزی ایران تبدیل ریال به رمزارز را محدود کرد، صرافی‌های داخلی را زیر فشار گذاشت و حتی برخی پلتفرم‌های خارجی حساب کاربران ایرانی را مسدود کردند.
اما نتیجه چه شد؟ مردم به روش‌های دیگری برای خرید و فروش ارز دیجیتال روی آوردند؛ از استفاده از VPN و حساب‌های خارجی گرفته تا معاملات همتا به همتا (P2P) و صرافی‌های غیرمتمرکز (DEX). این روند در سال ۱۴۰۴ نه‌تنها متوقف نمی‌شود، بلکه به نظر می‌رسد گسترده‌تر و حرفه‌ای‌تر هم پیش خواهد رفت.
دولت سخت‌گیری بیشتری می‌کند، اما کاربران زرنگ‌تر می‌شوند
یکی از تحولات بزرگ سال آینده، افزایش فشار دولت بر صرافی‌های رمزارزی داخلی و بین‌المللی است. سیاست‌گذاران تلاش می‌کنند تا تراکنش‌های کریپتویی را تحت کنترل خود درآورند، اما همان‌طور که در گذشته دیدیم، هر چقدر دولت محدودیت بیشتری اعمال کند، مردم راه‌های خلاقانه‌تری برای عبور از آن پیدا می‌کنند. در سال ۱۴۰۴، انتظار می‌رود:
- قوانین سخت‌گیرانه‌تری بر صرافی‌های ایرانی اعمال شود و فشار بر آن‌ها برای ارائه‌ی اطلاعات کاربران افزایش یابد.
- معاملات P2P (کاربر به کاربر) رشد بیشتری کند، چون کاربران دیگر به صرافی‌های داخلی اعتماد نخواهند داشت.
- استفاده از VPN، هویت‌های جعلی و حساب‌های واسطه‌ای خارجی بیشتر شود تا مردم بتوانند به صرافی‌های بین‌المللی دسترسی داشته باشند.
استیبل کوین‌ها محبوب‌تر از همیشه می‌شوند
یکی از تأثیرات بزرگ سال آینده بر بازار کریپتو در ایران، افزایش تقاضا برای استیبل کوین‌ها مانند تتر (USDT) خواهد بود. چرا؟ چون ریال ایران همچنان بی‌ثبات است و مردم برای حفظ ارزش سرمایه خود نیاز به دارایی‌هایی دارند که تحت تأثیر تورم قرار نگیرد.
- اگر دولت محدودیت‌های بیشتری روی تتر اعمال کند، کاربران به روش‌های جایگزین مانند خرید از واسطه‌ها، کیف‌پول‌های غیرمتمرکز و معامله در شبکه‌های اجتماعی روی خواهند آورد.
- حتی ممکن است برخی استیبل کوین‌های جدید ایرانی یا منطقه‌ای معرفی شوند تا جایگزین تتر شوند. اما آیا مردم به آن‌ها اعتماد خواهند کرد؟
بازار زیرزمینی کریپتو در ایران رونق بیشتری می‌گیرد
محدودیت‌هایی که دولت بر صرافی‌های ایرانی اعمال کرده، باعث شده کاربران ترجیح دهند از روش‌های غیررسمی برای خرید و فروش ارز دیجیتال استفاده کنند. در ۱۴۰۴، این روند حتی قوی‌تر و سازمان‌یافته‌تر خواهد شد.
- افزایش پلتفرم‌های غیررسمی برای خرید و فروش کریپتو بدون نیاز به احراز هویت.
- رشد گروه‌هایی که پکیج‌های عبور از تحریم شامل حساب بانکی خارجی، سیم‌کارت بین‌المللی و مدارک جعلی می‌فروشند.
- رواج بیشتر کیف‌پول‌های غیرمتمرکز و صرافی‌های غیرمتمرکز (DEX) برای دور زدن کنترل‌های دولتی.
ماینینگ در ایران؛ ادامه جنگ میان دولت و ماینرها
یکی از بحث‌های داغ سال ۱۴۰۴، سرنوشت استخراج بیت کوین در ایران خواهد بود. در حالی که دولت ایران به دنبال کنترل بیشتر بر مصرف برق است، استخراج‌کنندگان رمزارز همچنان راه‌هایی برای بقا پیدا می‌کنند.
- فشار بیشتری روی ماینرهای صنعتی اعمال خواهد شد و برق‌رسانی به آن‌ها محدودتر خواهد شد.
- اما استخراج غیرقانونی در مراکز مذهبی، روستاها و مناطق مرزی همچنان ادامه خواهد یافت.
- دولت ممکن است به استخراج و فروش بیت کوین به‌عنوان راهی برای کسب درآمد از تحریم‌ها نگاه کند، همان‌طور که در گذشته هم این اتفاق افتاده است.
افزایش استفاده از صرافی‌های غیرمتمرکز (DEX) و دیفای (DeFi)
با مسدود شدن حساب کاربران ایرانی در صرافی‌های خارجی مانند بایننس و کوکوین، مردم ایران در سال ۱۴۰۴ بیشتر از همیشه به سمت دیفای (DeFi) حرکت خواهند کرد.
- صرافی‌های غیرمتمرکز مثل یونی‌سواپ و پنکیک‌سواپ محبوب‌تر خواهند شد، چون برای استفاده از آن‌ها نیازی به احراز هویت نیست.
- پلتفرم‌های وام‌دهی غیرمتمرکز و روش‌های کسب درآمد از طریق دیفای رشد خواهند کرد، چون کاربران ایرانی به دنبال راه‌های جدید برای کسب سود هستند.
- احتمالاً پروژه‌های داخلی دیفای در ایران ایجاد شوند که کاربران بتوانند بدون نیاز به صرافی‌های خارجی از آن‌ها استفاده کنند.
پروژه‌های Play-to-Earn همچنان پرطرفدار باقی می‌مانند
با محدود شدن روش‌های سنتی کسب درآمد از کریپتو، ایرانی‌ها همچنان به سمت پروژه‌های درآمدزایی دیجیتال مثل همستر کامبت و ایردراپ‌های تلگرامی خواهند رفت.
- بازی‌های بلاکچینی (Play-to-Earn) بیشتر مورد استقبال قرار خواهند گرفت، چون به کاربران اجازه می‌دهند بدون نیاز به احراز هویت، درآمد ارزی داشته باشند.
- ایردراپ‌های جدید و روش‌های کسب درآمد از طریق کلیک، فعالیت در تلگرام و تبلیغات بیشتر خواهند شد.
- البته این روش‌ها اغلب ناپایدار هستند و بسیاری از کاربران ممکن است سودی از آن‌ها نبرند.
نتیجه‌گیری؛ ۱۴۰۴، سال چالش‌های جدید و فرصت‌های پنهان برای کریپتو در ایران
چشم‌انداز ۱۴۰۴ برای رمزارزها در ایران پر از چالش‌های جدید و فرصت‌های پنهان خواهد بود.
- دولت به‌طور فزاینده‌ای تلاش خواهد کرد تا بازار کریپتو را کنترل کند، اما کاربران همیشه راهی برای عبور از این محدودیت‌ها پیدا خواهند کرد.
- استفاده از استیبل کوین‌ها بیشتر از همیشه می‌شود، چون مردم به دنبال فرار از تورم و کاهش ارزش ریال هستند.
- بازار غیررسمی کریپتو رشد خواهد کرد و معاملات P2P جایگزین صرافی‌های متمرکز داخلی خواهد شد.
- ماینینگ همچنان موضوعی بحث‌برانگیز خواهد بود، اما دولت ممکن است به آن به‌عنوان فرصتی برای کسب درآمد نگاه کند.
- صرافی‌های غیرمتمرکز و دیفای نقش بیشتری در معاملات ایرانی‌ها خواهند داشت و اکوسیستم کریپتویی ایران بیشتر از متمرکز بودن، به سمت غیرمتمرکز شدن حرکت خواهد کرد.
پس در یک جمله: ۱۴۰۴، سالی‌ست که دولت محدودیت‌های بیشتری اعمال خواهد کرد، اما کاربران ایرانی نشان داده‌اند که باهوش‌تر، خلاق‌تر و آماده‌تر از همیشه در مسیر کریپتو پیش خواهند رفت!
