مروری بر تاریخچه پروژه‌های کلاهبرداری رمز ارزها در ایران

در تمام دنیا هنگامی که یک بازار مالی بر سر زبان‌ها می‌افتد و این فکر که شاید بشود یک شبه پولدار شد به سراغ مردم آمده، افرادی هستند که بخواهند از این فرصت سو استفاده کنند و به هر شکل خلاقانه‌ای پول افراد دیگر را بدست آورند. در کشور خودمان ایران نیز تا آنجا که فکرش را بکنید پروژه‌های کلاهبرداری وجود دارد.

شاید قدیمی‌ترین و معروفترین پروژه‌های کلاهبرداری در ایران مربوط به پروژه‌های هرمی و پانزی بود. جایی که برای کسب درآمد باید یک خرید انجام می‌دادید و دو نفر را هم برای خرید معرفی می‌کردید که بتوانید سود کسب کنید. گولد کوئست معروفترین پروژه هرمی در داخل ایران بود و با اینکه تعداد زیادی از افراد پول خود را در آن از دست دادند اما این پروژه نزدیک به ۱۰ سال در ایران فعالیت داشت و بعد از اینکه تقریبا کل کشور با آن آشنا شد، می‌شود گفت که فعالیتش در ایران تمام شده است.

پروژه های کلاهبرداری در ایران

از زمان آغاز به کار ارزهای دیجیتال در سال ۲۰۰۹ و معرفی بیت کوین، ۱۲ سال می‌گذرد اما شاید تا ۵ سال پیش تعداد افرادی که درباره حوزه کریپتو در ایران اطلاعات داشتند آنقدر کم بوده، که هیچ فعالیت خاصی در این زمینه وجود نداشت. اما شروع آشنایی بیشتر مردم با این فضا از سال ۹۵ به بعد بود و در سال ۹۶ این بازار در میان کاربران ایرانی بسیار محبوب شد و این آشنایی، باعث شروع فعالیت پروژه‌های کلاهبرداری در فضای کریپتو شد. جالب اینجا است که اولین نمونه‌های کلاهبرداری با روش محبوب پانزی شروع به کار کردند.

در این مقاله سعی داریم معروفترین پروژه‌های کلاهبرداری کریپتو در ایران و روش کلاهبرداری آنها را مورد بررسی قرار دهیم. پس حتما در ادامه همراه ما باشید.

کریپتو تب؛ طرح پانزی اما این‌بار برای استخراج بیت کوین

اولین پروژه‌های کلاهبرداری در فضای کریپتو از همان روش معمول هرمی و پانزی شروع به کار کردند. یکی از پرکاربردترین راه‌های دعوت مردم به سمت پروژه‌های کلاهبرداری، کسب درآمد زیاد در کوتاه مدت بدون نیاز به انجام یک کار خاص است. کریپتو تب نیز از همین شعار برای جذب کاربر استفاده کرد. “کسب یک بیت کوین در یک ماه“

کریپتو تب در بین پروژه‌های کلاهبرداری پانزی، بسیار معروف‌تر از بقیه شد. تنها کافی بود که یک افزونه برروی مرورگر کروم خود نصب کنید و با دعوت از دوستانتان برای انجام این کار پاداش دریافت کنید. هرچقدر که تعداد زیر مجموعه‌ها بیشتر باشد شما پاداش بیشتری دریافت می‌کنید. اما هرگز مشخص نبود که شما چه مقدار زیر شاخه برای کسب یک بیت کوین در ماه نیاز دارید. شرط برداشت هم رسیدن به ٰ۰.۰۰۰۰۱ بیت کوین بود. اما شاید خیلی‌ها نمی‌دانستند که برای اینکار باید ماه‌ها مشغول فرایند استخراج باشند و تعداد زیادی زیرمجموعه داشته باشند. زیرا زمان کار این پروژه دیگر استخراج از طریق کامپیوترهای خانگی و موبایل بدلیل بالا رفتن سختی شبکه بیت کوین سودی نداشت. نکته مهم دیگری که در همه پروژه‌های پانزی اتفاق می‌افتد، مسئله اشباع شدن است. بعد از مدتی امکان زیرمجموعه‌گیری دشوار شده و کسب سود سخت‌تر می‌شود و زمانی که کمپانی سود نداشته باشد یعنی هیچ‌کس سود ندارد و این زمانی است که قرار است دیگر خبری از آن نداشته باشید. در طرح‌های پانزی شما تنها در صورتی می‌توانید پول به دست آورید که سر دیگران کلاه بگذارید و دیگران هم سر سایر افراد کلاه بگذارند.

طرح‌های پانزی اوایل کار خود همیشه سودآور هستند اما پس از گذشت مدتی دیگر سودآوری روزهای اول را نخواهند داشت و در نهایت با کلاهبرداری سرمایه افراد به کار خود پایان می‌دهند. با توجه به سیستم کار طرح‌های پانزی در نتیجه کار تمامی این نوع طرح ها به یکجا ختم می‌شود. اما هر چقدر که به جلوتر برویم ایده‌‌های جدیدتری برای کلاهبرداری ایجاد می‌شوند که سود بیشتری هم برای کلاهبرداران دارد. پروژه‌های کلاهبرداری بعدی که در ایران شروع به کار کردند، از شیوه ارائه سودهای حتمی بسیار زیاد و دائمی استفاده می‌کردند. بیاید نگاهی به چند پروژه معروف بیاندازیم.

سود تضمین شده؛ روشی کارآمد برای کلاهبرداری از کاربران ایرانی

هرجا سخن از سود کلان است نام پروژه کلاهبرداری می‌درخشد. شاید پرکاربردترین شیوه که کلاهبرداران به خصوص در ایران از آن استفاده می‌کنند، استفاده از ترفند سود قطعی و مادام‌العمر برای گول زدن افراد تازه‌کار است. با اینکه در همه‌جا به این نکته اشاره می‌شود که به سودهای زیاد و قطعی شک کنید، اما بازهم این پروژه‌ها در حال فعالیت گسترده هستند و تعداد افراد بیشتری، دچار ضرر می‌شوند.

یکی از پروژه‌هایی که در این زمینه در ایران بسیار معروف شد، پروژه E2C بود. این شرکت ادعا می‌کرد که فعالیت خود را در زمینه معاملات و مبادلات بازار انرژی، تحقیقات در زمینه ارتقا و پیشرفت انرژی سبز و همچنین سرمایه گذاری در آن‌ها دنبال می‌کند. وعده سود ۱۰۰ درصدی که ارائه کرده بود برای فهمیدن اینکه این پروژه مشکوک است کافی است. جالب است که بدانید این شرکت به اصطلاح بین‌المللی بود اما بیش از ۸۰ درصد ترافیک سایت آن مربوط به کاربران ایرانی بود. گویا بازار اروپا و کشورهای دیگر جذابیتی برای تیم سازنده این پروژه ندارد و ایران تبدیل به کشوری شده است که سفیر انرژی پاک در جهان است. اگر سازندگان این پروژه ایرانی نیستند، پس منطقی نیست که خدمت به کشور خود را در اولویت کاری قرار نداده باشند! بعد از مدتی که این پروژه فعالیت گسترده‌ای داشت، خبرگزاری ایسنا اعلام کرد که ۱۹ نفر از اعضای اصلی این شرکت در ایران دستگیر شده و تحویل دستگاه قضایی شدند. متاسفانه کاربران زیادی پول‌های خود را در این پروژه از دست دادند.

پروژه معروف بعدی که حجم کلاهبرداری آن بسیار زیاد بود، یونیک فاینانس است. این شرکت نیز ادعا‌‌های عجیبی داشت، از سود دائمی ۱۰۰ درصدی تا درآمد ۱۰۰ هزار دلاری در ماه. متاسفانه به کار بردن این جملات برای جذب کاربر در ایران بسیار کارآمد است. اما این سوال را همیشه از خود در مواجهه با این نوع تبلیغ بکنید که : چرا کسی که می‌تواند این میزان درآمد بدست بیاورد نیازمند پول شما برای سرمایه‌گذاری است؟

به شخصه قبول دارم که همه دنبال سود هستیم و میخواهیم یک شبه پولدار شویم و این رو هم قبول داریم که مردم ایران با توجه به شرایط اقتصادی که دارند بیشتر دنبال این موضوع هستند ولی تحقیق کردن در مورد سرمایه‌گذاری مهمترین قسمت برای انجام کار است. بعد از گذشت چند مدت تمامی نفرات ارشد این پروژه نیز در ایران دستگیر شدند برای اینکه بدانید این کلاهبرداری چه میزان بزرگ بوده است باید اشاره کنیم که تنها در بازداشت افراد سردسته این شرکت در ایران ۱۵۵ میلیون دلار ضبط شد که تنها بخش کوچکی از میزان کلاهبرداری آنها بوده است. جالب اینکه این شرکت‌ به ظاهر سوییسی، فقط در کشورهای ایران و ترکیه با استقبال فراوان روبرو شده بود.

استخراج ابری؛ روشی نوین پروژه های کلاهبرداری

با پیشرفت دانش کاربران، استفاده از روش‌های قدیمی برای انجام کلاهبرداری سخت‌تر شده بود. برای همین روش‌های کلاهبرداری نیز کمی پیشرفته‌تر از قبل شد. استخراج ابری یکی از راه‌های استخراج رمزارزها است که اطلاعات در مورد آن نسبت به روش‌های دیگر کمتر بود برای همین بعضی از پروژه‌ها شروع به تبلیغ برای کلاهبرداری از کاربران خود در این زمینه کردند.

یکی از این پروژه‌ها، ایران کوین ماین بود که به استخراج دوج کوین می‌پرداخت. و ادعا داشت : ما قویترین دستگاهها و همچنین بزرگترین استخر استخراج را در اختیار شما قرار داده ایم. صندوق سرمایه گذاری ما با نام تجاری IranCoinMine فعالیت خودش را با هدف پرداخت سود ماهیانه در ازای سرمایه گذاری شما(حداقل ۱۰,۰۰۰ تومان)، آغاز کرده است. اما کافی بود که با یک ماشین حساب مخصوص ماینینگ حساب کنید که سود استخراج دوج کوین آن هم در سال ۹۸ تقریبا نزدیک به صفر بود و در بعضی روزها حتی ضرر هم می‌کردید اما به ادعا این سایت شما می‌توانستید سود ۱۰۰ درصدی در ماه کسب کنید!!! اما چطور؟ اینجا است که باید به این نوع پروژه‌ها مشکوک شوید و سرمایه خود هرچند اندک را در اختیار آنها قرار ندهید.

در طول سال‌های ۹۷ و ۹۸ اینگونه پروژه‌ها بسیار رونق پیدا کرده بودند و با تبلیغ سودهای بسیار زیاد از طریق استخراج ابری از کاربران بسیاری کلاهبرداری کردند. یکی دیگر از وبسایت‌های معروف که در ایران مشهور بود، پروژه کوین مجیک بود که با پیشنهاد سود روزانه ۴ درصد و ماهانه ۱۲۰ درصد کاربران زیادی را وسوسه می‌کرد. این جا هم باید دوباره بگویم که سود‌های زیاد و قطعی هیچوقت به آسانی در اختیار شما قرار نمی‌گیرند.

استفاده از قراردادهای هوشمند برای کلاهبرداری

با پیشرفت تکنولوژی و روی کار آمدن معانی جدید، روش‌های کلاهبرداری نیز تغییر کردند. قراردادهای هوشمند یکی از جدیدترین روش‌های مورد استفاده کلاهبرداران در حوزه کریپتو است. ترون پروژه‌ای است که پردازش تراکنش‌ها را با سرعت بالا و کارمزد بسیار کم انجام می‌دهد؛ به همین دلیل بسیاری از اسکمرها پروژه‌های خود را بر روی بلاکچین Tron بنا می‌کنند. دو پروژه بزرگ کلاهبرداری بانک ترون (بانک آف ترون) و اکو اسمارت را می‌توان جزو اولین پروژه‌های مورد استقبال کاربران ایرانی در زمینه قراردادهای هوشمند ترون دانست. سازو کار این دو پروژه کاملا به هم شبیه است.

بانک ترون که از لگو ترون برای جلب اعتماد بیشتر کاربران استفاده می‌کرد هیچ ارتباطی با این پروژه ندارد و با شعار روزانه سود دریافت کنید و به لطف قرارداد هوشمند ترون پولدار شوید، سعی در جلب نظر کاربران داشت. این پروژه چند روش مختلف برای سرمایه‌گذاری معرفی کرده بود که سود روزانه آنها باتوجه به پرداختی شما بین  ۳.۷ تا ۶.۷ درصد است. در اینجا باید به این سیستم شک کرد که چرا و به چه دلیلی چنین سودهایی می‌دهد؟ اصلا این سودها از کجا می‌آیند؟! اینجا است که به یک اصل مهم و مشترک بین تمام پروژه‌های اسکم می‌رسیم : آنها هیچ گونه تولید و سازندگی ندارند و پول‌ها صرفا از جیب یک نفر به جیب نفر بعدی منتقل می‌شوند! بله در مورد پروژه بانک ترون نیز این مسئله به همین شیوه است. با اینکه زیر مجموعه گیری در بانک آف ترون اجباری نیست، اما همه به دنبال زیرمجموعه گیری هستند، چرا که سودهای زیرمجموعه گیری در آن بسیار چشمگیر است.

یکی از آسان‌ترین راه‌ها برای شناخت کلاهبردار بودن این پروژه، بررسی سایت آن است. جایی که هیچ خبری از وایت پیپر و نقشه راه در آن یافت نمی‌شود و حتی متوجه می‌شوید که بنیانگذاری هم ندارد. اگر کمی در مورد آن سرچ کنید متوجه می‌شوید که تعداد افراد زیادی از این پروژه شاکی هستند و اطلاع دادند که امکان برداشت از آن را ندارند. و در نهایت در تاریخ ۵ مرداد ۹۹، سایت ایران هشدار مقاله‌ای را منتشر کرده مبنی بر این که بانک ترون کلاهبرداری است. واضح است که بانک آف ترون درست مثل پروژه‌های پانزی دیگر، به دنبال بازاریابی در ایران و در کل کشورهایی است که وضعیت اقتصادی مناسبی ندارند و با یک جستجو ساده در الکسا به این موضوع پی خواهید برد که این بیشترین تعداد جستجو برای بانک آف ترون از کشور خودمان، با ۱۶.۸ درصد است.

اما پروژه کلاهبرداری معروف دیگری که در ایران بسیار مورد توجه قرار گرفت دابل وی (Double way) بود. دابل وی یک پروژه پانزی تمام عیار بود که با استفاده از  کلماتی همچون قرارداد هوشمند، برنامه غیر متمرکز، غیر قابل هک و تغییر ناپذیر و متن باز، سعی بر مخفی کردن اینکار داشت. این پروژه بر روی اتریوم بود و ادعای کسب درآمد تا ۲۰ هزار اتریوم در سال را داشت. در طرح های پانزی، با جذب سرمایه از کاربران جدید، سود به کاربران قدیمی می‌رسد و بازنده اصلی این طرح ها کاربری است که نتوانسته کاربر جدید پیدا کنه که به عنوان سرمایه گذار جدید در این طرح سرمایه گذاری کنه! هر چقدر این طرح ها، کاربر بیشتری داشته باشن و مدت زمان بیشتری فعالیت بکنن در نهایت بازندگان یا مالباختگان بیشتری خواهند داشت. این پروژه هم مانند تمام پروژه های عادی پانزی دیگر است که فقط با فریب کاربران که قرار نیست مقادیر واریزی به حساب شخص خاصی وارد شود و از طریق قرارداد هوشمند تمام عملیات‌ها صورت می‌گیرد، افراد را به سمت خود بکشاند.

آی ماینر؛ وقتی تبلیغات حرف اول را می‌زند

شاید وقتی یک اگهی در چند وبسایت معتبر پیدا می‌شود، کاربران خیال می‌کنند که این آگهی معتبر است. اما رپورتاژ‌های خبری در بیشتر سایت‌های معتبر بدون هیچگونه کنترلی گذاشته می‌شوند. اما آی ماینر از اینکار استفاده می‌کند. آی ماینر یک وب سایت ارائه کننده خدمات اجاره و استخراج بیت کوین است. و اگر این اسم را در گوگل سرچ کنید انواع و اقسام تبلیغات آن را پیدا خواهید کرد که در بسیاری از سایت‌های معتبر داخلی گذاشته شده است. جالب اینکه خلاقیت زیادی هم به خرج نداده و در تمام سایت‌های می‌توانید عبارت آیا آی ماینر قانونی است؟ بررسی سایت iminer را ببینید.

با یک بررسی کوتاه متوجه خواهید شد که هیچ کدام از ادعا‌های مطرح شده از سمت این شرکت درست نیست. برای مثال این شرکت ادعا کرده که ۷ سال سابقه دارد اما با یک بررسی کوچک متوجه می‌شوید که تاریخ احداث تنها یکی سال است. تمام گفته‌های داخل سایت تناقص دارد و میزان سودی که ارائه می‌دهد را با هیچ دستگاه ماینینگی نمی‌توان بدست آورد. پس این سودها قرار است چگونه بدست شما برسد؟ یکی از مهمترین اصول که بارها ذکر کردیم تحقیق در مورد یک پروژه است. هیچوقت به دلیل اینکه کسی به شما گفته که شرکتی خاص سود می‌دهد و یا اینکه تبلیغات آن را در همه جا می‌بینید، سرمایه خود را در آن وارد نکنید. همیشه خودتان تحقیق کردن را شروع کنید. جالب اینجا است که این شرکت‌های به اصطلاح بین‌المللی فقط در داخل ایران مشغول به کار هستند و هیچ اثری از آن در داخل سایت‌های معتبر خارجی پیدا نخواهید کرد.

چرا در ایران تعداد پروژه‌های کلاهبرداری بیشتر از پروژه‌های موفق است؟

با نگاهی کوتاه به پروژه‌های بلاک چینی که یا داخل کشور بوده‌اند یا هدف اصلی آنها کاربران ایرانی بوده است، متوجه می‌شویم که تعداد پروژه‌های موفق حتی به تعداد انگشتان یک دست نیز به زور می‌رسد در حالی که تعداد پروژه‌های کلاهبرداری و مشکوک و یا پروژه‌های که اصولا هدفی مشخصی ندارند، بیش از ۱۵۰ پروژه‌اند. اما دلیل این اتفاق چیست؟

یکی از دلایل مهم عدم تحقیق در مورد سرمایه‌گذاری است. من به شخصه به عنوان یک ایرانی بارها با این صحنه روبرو شدم که افراد برای سرمایه‌گذاری تنها به حرف دوستان و یا نزدیکان خود برای یک سرمایه‌گذاری اکتفا می‌کنند و بدون اینکه مطالعه‌ای در مورد آن داشته باشند یا حتی یک سرچ کوچک در مورد آن بکنند، تصمیم به سرمایه‌گذاری می‌کنند. کافی است یک نفر بگوید مثلا من در یک ماه گذشته از طریق این سیستم ۱۰ میلیون سود کسب کردم. این حرف برای سرمایه‌گذاری خیلی از افراد کافی است همانطور که در سال‌های دور پروژه‌های هرمی با همین روش میلیون‌ها کاربر را به سمت خود می‌کشیدند در حال حاضر پروژه‌های کلاهبرداری جدید اینکار را انجام می‌دهند. حتی تحقیق کردن فقط مخصوص پروژه‌های مشکوک نیست برای سرمایه‌گذاری در هر بازار مالی باید در مورد آن مطالعه کرد مثال آسان در این مورد بورس کشور خودمان است که شاهد بودیم افراد بدون هیچگونه تحقیقی صرفا برای عقب نماندن از بازار و به اصطلاح FOMO وارد آن شدند.

یکی از دلایل دیگر این اتفاق وضعیت اقتصادی است. اصولا در کشورهای با وضعیت اقتصادی پایین، پروژه‌های کلاهبرداری نقش پررنگ‌تری دارند. وسوسه یک شبه پولدار شدن برای افرادی که وضعیت اقتصادی ضعیف‌تری دارند، مشخصا بیشتر است.

یکی دیگر از دلایل افزایش پروژه‌های کلاهبرداری کریپتو در داخل کشور، عدم دانش کافی در مورد دنیای کریپتو است. با اینکه آشنایی با فضای بلاک چین و دنیای کریپتو چند سالی است که وارد کشور اما بازهم تعداد زیادی از کاربران دانش کافی در مورد آن ندارند. علاوه‌ براین در بعضی از موارد مانند قراردادهای هوشمند، باید جزو افراد متخصص بود تا از آن سر درآورد. پروژه‌های کلاهبرداری زیادی از این عدم دانش سو استفاده می‌کنند و راه خود را ادامه می‌دهند.

و در آخر شاید سودهی سریع در انجام یک پروژه کلاهبرداری، باعث می‌شود افراد بیشتر به سمت آن روند چون اگر نگاهی کوتاهی به پروژه‌های موفق حال حاضر دنیا بی‌اندازید، خواهید دید که برای رسیدن به این نقطه راه‌ طولانی را پیموده‌اند و بعضا بسیار پرهزینه نیز بوده است. پس کسب ثروت از یک پروژه جعلی شاید بسیار سریع‌تر باشد و یکی از دلایل افزایش این پروژه‌ها نیز است.

چگونه می‌توانیم یک پروژه کلاهبرداری را تشخیص دهیم؟

همانطور که در طول این مقاله بارها گفتیم، اولین کار در حوزه‌های مالی تحقیق در مورد آن است پس اگر می‌خواهید در دنیای کریپتو سرمایه‌گذاری کنید، برای دوری از پروژه‌های کلاهبرداری موارد زیر را به خاطر داشته باشید و حتما آنها را قبل از هر کاری چک کنید.

وایت پیپر

در پروژه‌های کلاهبرداری معمولا در وایت پیپرها از کارهای بسیار بزرگ و باورنکردنی گفته می‌شود، که پروژه قصد اجرای آنها را دارد؛ مثلا پروژه اکو اسمارت که ادعا می‌کند از قرارداد هوشمند ترون استفاده می‌کند. وایت پیپر یکی از مهمترین نکات در هر پروژه مربوط به دنیای کریپتو است. پس سعی کنید حتما آن را مطالعه کنید. بسیاری از پروژه‌های کلاهبردار دارای وایت پیپرهایی هستند که به خوبی در مورد آنها تحقیق نشده و کیفیت بیش از حد پایینی دارند. به عنوان مثال ممکن است دارای بخش‌هایی باشند که مستقیما از پروژه‌های دیگر کپی شده‌اند و یا پر از اشتباهات املایی و قواعدی باشند.

سودهای عجیب و مادام‌العمر

یک نشانه قطعی از مشکوک بودن یک پروژه، این است که ادعاهایی عجیب و بلندپروازانه در مورد بازدهی مالی خود داشته باشد. به عنوان مثال پروژه Bitconnect به محض ظهور، به مشتریان خود وعده درآمد روزانه ۱ درصد را داد که این رقم سود، یک سرمایه ۱,۰۰۰ دلاری را در عرض دقیقا سه سال به اندکی بیش از ۵۰ میلیون دلار بدل می‌کند! همانطور که معلوم شد این پروژه بعد از چند ماه به کار خود پایان داد و افراد بسیار زیادی متضرر شدند.

افراد تیم

افراد اصلی یک پروژه یکی دیگر از نکات مهم است. معمولا پروژه‌های کلاهبرداری هیچ بنیانگذار مشخصی ندارند و اعضا تیم‌ آن نیز ناشناسند. برای مثال آی ماینر ادعا می‌کرد که تیم اصلی آن متشکل از ۳۰۰ عضو برجسته در حوزه فناوری است ولی شما هیچ کدام از آنها را حتی در لینکدین نیز نمی‌توانستید پیدا کنید.

عدم وجود یک محصول و یا کاربرد واقعی

اگر یک پروژه در حوزه رمز ارزها تنها دارای پشتیبان تئوری است و یک مدل کاری ندارد، به احتمال زیاد محصول نهایی که در مورد آن خیال پردازی می‌شود، هرگز به وجود نخواهد آمد. وجود محصول یا خدمات مناسب اهمیت زیادی دارد؛ زیرا شما متوجه می‌شوید که سود پروژه از کجا تامین می‌شود که آن را با شما تقسیم می‌کند. اگر زمینه کاری شرکت مبهم بود یا اطلاعات مفصلی درباره آن ارائه نکرده بود، می‌توانید به آن شک کنید.

نتیجه‌گیری

در این مقاله سعی کردم تاریخچه‌ای از پروژه‌های کلاهبرداری ارزهای دیجیتال در ایران از سال‌های دور تا به امروز را برای شما جمع‌آوری کنم. امیدواریم این مطالب بتوانند کمک کوچکی به شما مخصوصا در زمینه سرمایه‌گذاری در حوزه رمز ارزها داشته باشند. مهمترین چیزی که بارها سعی شد در طول این مقاله مطرح شود این بود که سعی کنید همیشه خود در مورد یک پروژه مالی تحقیق کنید و تنها با شنیدن از سایر افراد، پول خود را خرج نکنید. پروژه‌های کلاهبرداری هر روز به شیوه‌های جدیدتری وارد می‌شوند. پس باید همیشه مراقب پول خود باشید. شما هم می‌توانید نظرات خود را با ما و سایر کاربران میهن بلاکچین به اشتراک بگذارید. همچنین ما در بخش زیر ذره‌بین میهن بلاکچین