پول هسته اصلی اقتصاد است. امروزه تمام پولهای مورد استفاده در اقتصادهای غربی، ارز یا پول فیات است. اسکناس دلار، یک تکه کاغذ است که نه ارزش ذاتی دارد و نه میتوان آن را در بانک مرکزی به طلا یا سایر کالاهای فیزیکی تبدیل کرد. بنابراین، ارزهای فیات هیچ پشتوانه فیزیکی ندارند. فارغ از اینکه پول فیات چیست، این سوال پیش میآید که چه چیزی آن را ارزشمند کرده است؟ در این مقاله از میهن بلاکچین به این سوال پاسخ میدهیم و نحوه کارکرد ارز فیات، تاریخچه و مزایا و معایب پول کاغذی را بررسی میکنیم و در آخر به مقایسه پول بیپشتوانه با ارزهای دیجیتال میپردازیم.
پول فیات چیست؟
در باور عامه مردم تمام ارزها و پولهای جهان، دارای پشتوانه طلا، نقره و یا هرگونه کالای فیزیکی واقعی هستند. در گذشته این باور درست بود، اما امروز دیگر چنین نیست. ارزهای فیات به زبان ساده، کالایی هستند که ارزش خود را از کالاهای فیزیکی نمیگیرند، بلکه ارزش آنها از دولت صادر کنندهشان ناشی میشود. در گذشته، ارزش پول به ذخایر طلا و نقره در خزانههای یک کشور وابسته بود؛ اما در مورد پول فیات، ارزش آنها به ارتباط میان عرضه و تقاضا و ثبات اقتصادی کشور صادرکننده آن وابسته است.
در دنیا همچنان پولهایی وجود دارند که ارزش آنها به پشتوانه کالایی آنها وابسته است که به این پول، پول کالایی یا Commodity Money میگویند. پول کالایی در نقطه مقابل پول فیات قرار دارد. دلار، یورو، پوند و بسیاری دیگر از ارزهای مطرح در جهان، ارز فیات یا پول بدون پشتوانه به شمار میروند.
مفهوم پول در تاریخ بشر در گونههای مختلفی مورد استفاده قرار گرفته است. کاربرد و هدف اصلی ایجاد پول، تسهیل در انجام مبادلات میان انسانها است. در مصر باستان مردم برای انجام مبادلات خود از فلز استفاده میکردند. همانطور که در متون اقتصادی نوشته شده، در منطقه جغرافیایی ترکیه کنونی، قوم Lydians برای اولین بار از سکههای طلا و نقره برای مبادلات خود استفاده میکردهاند.
تاریخچه پول کاغذی
کشور چین در قرن هفتم میلادی اولین کشوری بود که از پول کاغذی برای مبادلات خود استفاده کرد. در قرن یازدهم، عرضه این پول کاغذی به صورت انحصاری در اختیار حکومت چین بود. پول در شکل کاغذی، در قرن ۱۵ میلادی در امپراتوری سوئد برای اولین بار مورد استفاده قرار گرفت و به این شکل، پول کاغذی یا اسکناس وارد دنیای غرب شد.
در قرن بیستم و پس از جنگ جهانی اول، دولتها و کشورها متعهد شدند که در صورت تقاضای افراد، پول کاغذی کشور خود را با کالاهای موجود در کشورشان (عموما طلا) بازخرید کنند. به عبارتی در آن سالها دولتها متعهد بودند که اگر فردی پول کاغذی را به دولتی ارائه دهد، آن دولت باید معادل طلای آن را پرداخت کند. با اینحال، هزینههای جنگ و مشکلات اقتصادی بعد از آن به قدری بالا بود که کشورها مجبور به دریافت وام از یکدیگر شدند و هزینه توسعه مجدد کشور، به شدت بالا رفت.
این افزایش هزینهها مانع از عملیاتی کردن صددرصد تعهد دولتها شد. کم کم دولتها تعهدات خود را زیر پا گذاشتند و از دریافت پول و پرداخت معادل کالایی آن سر باز زدند؛ در واقع امکان چنین کاری برای آنها وجود نداشت و نمیتوانستند این معادل کالایی را پرداخت کنند. کمکم پول چاپی دولتها بدون ایجاد پشتوانه کالایی آن رواج یافت. نتیجه چنین تصمیمی، افزایش تورم و کاهش ارزش پول کشورها بود.
در بررسی تاریخچه پول کاغذی، به دو واقعه مهم برمیخوریم که در ادامه توضیح مختصری در مورد آنها خواهیم داد.
توافق برتون وودز (Bretton Woods)
از سال ۱۹۴۴ تا ۱۹۷۱ میلادی توافقی تحت عنوان Bretton Woods انجام شد که مطابق آن، هر ۳۵ دلار آمریکا معادل ۱ اونس طلا ارزشگذاری شد. از این رو، پول سایر کشورها با ارزش دلار تنظیم شده و دیگر نیازی به پشتوانهسازی کالایی نداشتند. ایالات متحده نیز متعهد شد که با خرید پشتوانه طلا برای دلارهای خود و نگهداری آنها در بانکهای مرکزی سایر کشورها، به توافق برتون وودز متعهد بماند.
شوک نیکسون
Nixon Shock اصطلاحی برای توصیف تاثیرات مجموعهای از سیاستهای اقتصادی مطرح شده توسط ریچارد نیکسون، رئیس جمهور آمریکا در سال ۱۹۷۱ است. مهمترین اثر سیاستهای نیکسون، فروپاشی نظام پولی برتون وودز بود. این شوک عملا پایانی بر قرارداد Bretton Woods بود که نتیجه آن توقف تبدیل دلار آمریکا به طلا بود. از آن زمان تا به امروز، سیستم پولهای فیات در سطح جهان پذیرفته شد. باز هم باید این نکته را یادآور شویم که اصلیترین ویژگی پول فیات، نداشتن پشتوانه کالایی است.
ارز فیات چطور کار میکند؟
چیزی که ارزهای فیات را ارزشمند میکند، قدرت کشوری است که آن را چاپ و عرضه میکند همچنین پذیرش طرفین قراردادها در استفاده از آن ارز هم باعث ارزشمندی آن میشود. در واقع زمانی که مردم جهان در ذهن خود یک ارز مانند دلار را میپذیرند و در مبادلات مالی خود از آن به عنوان وسیلهای برای انتقال ارزش استفاده میکنند، آن ارز ارزشمند میشود. از این رو اگر مردم اعتقاد و اعتماد خود را نسبت به یک پول فیات از دست بدهند، آن پول دیگر ارزشی نخواهد داشت. این همان قانون تقاضا است که همواره در اقتصاد نقش پررنگی داشته است.
این اتفاقی است که در مورد پول فیات رخ میدهد. در مورد پولهای کالایی چنین اتفاقی رقم نمیخورد؛ زیرا آن پول به دلیل داشتن پشتوانه کالایی، ذاتا دارای ارزش است. اگر از فردا مردم جهان به این نتیجه برسند که دلار را در تبادلات مالی خود استفاده نکنند و در قراردادهای تجاری خود از ارز دیگری استفاده کنند، ارزش دلار کاهش یافته و به تدریج از چرخه مالی خارج خواهد شد. از طرفی اگر دولتی سیاستهای نادرست پولی را در زمینه پول فیات ملی خود اتخاذ کند، مستقیما در ارزش آن تاثیر خواهد گذاشت. به همین دلیل تعادل میان عرضه و تقاضا و همچنین قدرت اقتصادی، نظامی، فرهنگی و غیره یک کشور، مستقیما در ارزش ارز ملی آن تاثیر دارد.
کشور زیمباوه نمونهای از بدترین انواع مدیریت ارز یک کشور است. بانک مرکزی این کشور در زمان مواجهه با بحران اقتصادی، با سرعت خیرهکنندهای اقدام به چاپ پول کرد. نتیجه چنین اقدامی، وقوع ابرتورم در اقتصاد زیمبابوه بود. مطابق گزارش روزنامه گاردین، تورم کشور زیمباوه در سال ۲۰۰۸ بین ۲۳۰ تا ۵۰۰ میلیون درصد تخمین زده شد. قیمتها با چنان سرعتی افزایش مییافت که مردم برای خرید کالاهای اساسی مجبور به حمل کیسههای پول بودند. بر اساس اطلاعات وال استریت ژورنال، در اوج بحران اقتصادی در این کشور، ارزش ۱۰۰ تریلیون دلار زیمبابوه معادل ۴۰ سنت دلار امریکا بود.
مزایا و معایب پول فیات
در این بخش به بیان مزایا و معایب ارزهای فیات میپردازیم. البته اقتصاددانان و سایر کارشناسان امور مالی، در زمینه ارزهای فیات اتفاق نظر ندارند. موافقان و مخالفان این سیستم پولی دلایل خود را دارند که هیچ کدام را نمیتوان ۱۰۰ درصد درست یا غلط دانست.
- تاثیر نگرفتن از کمبود کالاهای فیزیکی: یکی از مشکلات پول کالایی، کمبود منابع و کالاهای ارزشمند برای ایجاد پشتوانه برای ارزهاست. اقتصاد کشورها به سرعت پیشرفت میکنند و اگر بخواهیم با سیستم قبل، معادل ارزهای خود ذخایر طلا و کالاهای دارای ارزش داشته باشیم، با کمبود منابع مواجه خواهیم شد. از طرفی نگهداری و ذخیره طلا و استفاده نکردن از آن، اقدامی عقلانی به نظر نمیرسد. از این رو پول فیات تحت تاثیر کمبود کالای فیزیکی مانند طلا قرار نمیگیرد و محدودیتی برای آن نخواهد داشت.
- هزینه تولید کم: تولید پول فیات نسبت به پول کالایی مقرون به صرفهتر است و هزینه بسیار کمتری دارد.
- انعطافپذیری: ارز فیات در زمان وقوع بحرانهای اقتصادی، انعطافپذیری کاملی به دولتها و بانکهای مرکزی میدهد. پول کالایی چنین انعطافی ندارد.
- هزینه نگهداری بالا: هزینه نگهداری و حفاظت از پشتوانه ارزها در خزانه یک کشور بسیار بالاست. در حالی که ارزهای فیات هیچ پشتوانه فیزیکی نداشته و در نتیجه هزینه نگهداری هم ندارند.
- نداشتن ارزش ذاتی: ارز فیات هیچ ارزش ذاتی ندارد. این سیستم به دولتها این اجازه را میدهد که از هیچ، پول خلق کنند. این اتفاق منجر به ایجاد تورم بیش از اندازه در کشور خواهد شد و میتواند باعث فروپاشی سیستم اقتصادی یک کشور شود.
- پیشینه تاریخی: از نظر تاریخی، پیادهسازی سیستمهای اقتصادی مبتنی بر پول فیات، در نهایت منجر به فروپاشی و سقوط مالی یک کشور میشود. این مسئله نشان میدهد که استفاده از این سیستم، ریسکها و مخاطرات بالایی دارد.
ارزهای فیات در مقایسه با رمزارزها
نداشتن پشتوانه فیزیکی وجه اشتراک ارز دیجیتال و ارز فیات است؛ اما تفاوت اصلی آنها در این است که پولهای فیات توسط دولتها و بانکهای مرکزی کشورها کنترل میشود و تصمیمات آنها مستقیما بر روی ارز آن کشور تاثیر دارد. در حالی که ارزهای دیجیتال کاملا غیرمتمرکز هستند و هیچ نهاد مرکزی آن را کنترل نمیکند.
تفاوت قابل توجه دیگر این دو سیستم مالی، شکل پولی است که در این دو سیستم عرضه میشود. بیت کوین و بسیاری از ارزهای دیجیتال عرضه محدودی دارند و هیچ کس نمیتواند تعداد آن را افزایش یا کاهش دهد. در مقابل، دولتها و بانکهای مرکزی هیچ محدودیت و مانعی برای چاپ پول ندارند و عملا عرضه ارز فیات نامحدود است.
از آنجا که رمزارزها، شکل دیجیتالی پول هستند و هیچ فرم فیزیکی ندارند، به مکان جغرافیایی خاصی محدود نبوده و بدون مرز هستند. تراکنشها در سیستم رمز ارزها برخلاف ارزهای فیات، غیرقابل بازگشت است.
نوسان قیمت ارزهای دیجیتال در مقایسه با ارزهای فیات بسیار بالاست. یکی از دلایلی که رمزارزها را نمیتوان به جایگزین ارزهای فیات تبدیل کرد، همین نوسانهای بالای قیمتی آنهاست. ثبات قیمت یکی از مولفههای اساسی یک ارز به شمار میرود.
پرسش و پاسخ (FAQ)
- پول فیات چیست؟
پول فیات نوعی از پول است که توسط دولتها ایجاد میشود و هیچ پشتوانه فیزیکی ندارد. - تفاوت رمزارزها و پول فیات چیست؟
پولهای فیات به طور مستقیم توسط دولتها کنترل میشوند و تصمیم دولتها روی این پولها تاثیر مستقیم میگذارند. اما رمزارزها از این منظر غیرمتمرکز هستند.
جمعبندی
در این مقاله به توضیحاتی در مورد پول بدون پشتوانه پرداختیم و گفتیم که مزایا و معایب پول فیات چیست. همچنین مختصری از تاریخچه پول را شرح دادیم و انواع آن را بررسی کردیم. به طور خلاصه، ارز فیات در مقابل ارز یا پول کالایی قرار میگیرد و وجه تمایز آن، نداشتن پشتوانه کالایی است. ارزش ارزهای فیات به قدرت کشور صادر کننده آن وابسته است. ارز فیات شباهتها و تفاوتهایی با ارز دیجیتال دارد که مهمترین آنها را هم در این مطلب بیان کردیم. حالا که به انتهای این مقاله رسیدهایم، به نظرتان پذیرش ریسک ارزهای فیات، به مزایای آن میارزد؟ آیا به ارزهای دیجیتال که آنها هم مثل پول فیات بدون پشتوانه فیزیکی هستند، میتوان اعتماد کرد؟
